Ochrona gleby – aspekty, cele i sposoby ochrony gleby. Degradacja gleby - Ekologia.pl (2024)

Woda i powietrze są nam ewidentnie niezbędne do życia. O ochronie gleby mówi i myśli się jednak znacznie mniej, traktując ziemię pod stopami jako pewnik. Tymczasem, jest to raczej delikatna skóra naszej planety, stanowiąca jeden z naszych najcenniejszych zasobów naturalnych. Bez racjonalnej i odpowiedzialnej ochrony ziemi nie ma przyszłości dla globalnego ekosystemu!

Ochrona gleby, to ważny element ochrony środowiska, fot. shutterstock

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o ochronie środowiska traktuje m.in. o ochronie powierzchni ziemi. W myśl prawa ma ona polegać m.in. na racjonalnym gospodarowaniu, zachowaniu podstawowych funkcji, zapobieganiu zanieczyszczeniom niebezpiecznymi substancjami oraz przeciwdziałaniu niekorzystnym zmianom ukształtowania powierzchni ziemi. Jak się okazuje, jest to wyzwanie niezwykle szerokie, które obejmuje wiele ignorowanych acz niepokojących zjawisk.

Co zagraża powierzchni ziemi?

Jakość gleb, a w szerszym ujęciu i całej ziemi, jest oczywiście ściśle powiązana ze stanem środowiska, a wpływają na nią pośrednio zanieczyszczenia wód i powietrza. Do głównych źródeł jej zagrożenia zalicza się rozwój przemysłu, urbanizację, transport lądowy oraz rolnictwo. To ostatnie jest jednym z największych przekleństw, zamieniając lasy i łąki w pola i pastwiska, na których różnorodność biologiczna maleje do minimum. Nie bez znaczenia pozostają również wszelkie przekształcenia krajobrazu zmierzające do podporządkowania świata naszym potrzebom – od wysuszania podmokłych terenów, po niwelację naturalnych wzniesień.

Zanieczyszczenia ziemi można podzielić w zależności od źródła ich pochodzenia. Do najczęściej występujących można zaliczyć: zanieczyszczenia przemysłowo-chemiczne (np. sole metali ciężkich, substancje ropopochodne), rolnicze (np. związki azotu i fosforu z nawozów mineralnych, bakterie i pasożyty z nawozów naturalnych, środki ochrony roślin), czy wreszcie związane z działalnością bytową człowieka (składowiska odpadów, zaśmiecanie lasów). Osobną kategorię stanowią szkody związane z przekształceniem krajobrazu: działalność kopalni odkrywkowych i głębinowych, zaśmiecanie środowiska, wypalanie traw, budownictwo itp.

Stan gleby ocenia się na podstawie pomiaru poziomu określonych substancji uznanych za niebezpieczne – gdy przekroczone zostaną dopuszczalne normy, rośnie ryzyko dla roślin, zwierząt, ale także zdrowia ludzkiego.

Podstawy prawne

W Polsce monitoring jakości gleby i ziemi w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska prowadzi Główny Inspektorat Ochrony Środowiska. Obowiązek ten określa wspomniana wyżej ustawa o ochronie środowiska, w której reguluje się również sposób identyfikowania i rejestrowania zanieczyszczeń. Poszczególne zadania w tym zakresie realizują Regionalnie Dyrektorzy Ochrony Środowiska oraz starostowie.

Strategie ochrony ziemi formuje się również na szczeblu UE. Obecnie głównym programem w tym zakresie jest Europejska Strategia dla Gleby 2030. Definiuje ona ramy i konkretne działania zmierzające ku zrównoważonemu wykorzystaniu ziemi, jej ochrony i odnowy. Głównym celem jest poprawa stanu gleb w UE do 2050 r. W zamyśle prawodawców jej realizacja jest podstawowym warunkiem do osiągnięcia celów związanych z biologiczną różnorodnością.

Ponadto kwestia ochrony gleb realizowana jest również pośrednio w ramach innych aktów prawnych, w tym Dyrektywy 2004/35/WE w sprawie odpowiedzialności za środowisko, Dyrektywy 2010/75/UE w sprawie emisji przemysłowych, Dyrektywy 86/278/EWG w sprawie ochrony środowiska, w szczególności gleby, w przypadku wykorzystywania osadów ściekowych w rolnictwie oraz szczegółowych regulacji dotyczących zastosowania nawozów (2019/1009), rtęci (2017/852) czy wykorzystania gruntów (2018/814).

Główne problemy ochrony ziemi

Najoczywistszym skutkiem ubocznym ludzkiej działalności jest zanieczyszczenie gleb. Może ono mieć formę stałą (popiół, tworzywa sztuczne), ciekłą (ścieki) oraz gazową. Niestety, nie jest to jedyny problem, który zagraża ekosystemom na świecie. Bardzo niepokojący jest również proces erozji wodnej oraz wietrznej. W jego efekcie dochodzi do degradacji gleb oraz pustynnienia, które z kolei ogranicza poziom substancji odżywczych w podłożu, zmniejsza rezerwy węgla i zwiększa emisję CO2. Niestety, erozję w dużym stopniu powodują masowe uprawy kawy, bawełny, soi i pszenicy, a gdy ziemia jest już tak wyjałowiona, że nie nadaje się pod użytku, farmerzy zajmują nowe pola.

Ponadto na stan środowiska naturalnego oddziaływać może negatywnie spadek zawartości próchnicy w glebie oraz jej zagęszczenie. To ostatnie zjawisko przekłada się na zmniejszenie porowatości, co z kolei utrudnia rozwój roślin i ważnych drobnoustrojów. Według naukowców zdrowa ziemia pełna jest dżdżownic, pajęczaków, a ponadto może zawierać ponad 50 gatunków owadów oraz setki gatunków grzybów i bakterii. To one stanowią koniec i początek łańcucha pokarmowego!

Gleba może też ulec zasoleniu lub zakwaszeniu, co również nie pozostaje bez wpływu na równowagę biologiczną w poszczególnych ekosystemach. Kolejnym problemem są masowe ruchy ziemi oraz wynikające z nich konsekwencje, które zagrażają także ludzkim osiedlom.

Działania służące ochronie gleb

Rozmawianie o ochronie i mierzenie skali zanieczyszczeń gleby nie spowoduje oczywiście żadnych zmian na lepsze. Aby zapobiec dalszym dewastacjom i odwrócić choć część negatywnym zmian podejmuje się takie działania jak:

• Ograniczanie emisji zanieczyszczeń przemysłowych i komunikacyjnych, w tym inwestycje w nowe technologie (lub modernizację już istniejących) oraz propagowanie „zielonych” środków transportu.
• Ograniczanie uciążliwości rolnictwa dla środowiska poprzez redukcję intensywności produkcji, biologiczną ochronę upraw, rozwój nowych naturalnych nawozów, stosowanie płodozmianu, alternatywne formy uprawy (np. konturowa) czy wreszcie ograniczenie zmian krajobrazu (np. zachowanie zadrzewień śródpolnych).
• Redukcja powierzchni pastwisk.
• Rozwój okrywy roślinnej na terenach zagrożonych erozją, mulczowanie, międzyplon ścierniskowy.
• Zakaz wycinki lasów i odnawianie ich na dawnych obszarach zalesienia, zarówno poprzez sadzenie drzew, jak i nawożenie materii organicznej oraz tworzenie korytarzy ekologicznych wspierających dzikie stworzenia żyjące w lasach.
• Wprowadzanie tarasów na zboczach.
• Zakaz sprzedaży i wykorzystania pestycydów i herbicydów także w skali ogródków przydomowych;
• Przywracanie prawidłowych stosunków wodnych poprzez ochronę bierną (np. obszary chronionego krajobrazy, rezerwaty itp.), oraz czynną (np. mała retencja, prawidłowa melioracja, nasadzenia drzew).
• Odbudowa torfowisk i bagien.
• Odpowiednia edukacja ekologiczna (uświadamianie na temat szkodliwości wypalania traw czy zaśmiecania lasów).
• Budowanie bezpiecznych składowisk odpadów (lub modernizacja już istniejących). Chodzi tutaj nie tylko o odizolowanie takich terenów od naturalnego środowiska, ale także o ich rekultywację po okresie użytkowania. Z zagadnieniem tym wiąże się także recykling i segregacja śmieci.
• Wprowadzanie ograniczeń dla ciężkiego transportu lub maszynerii na wrażliwych obszarach celem uniknięcia kompakcji gleby, która z kolei powoduje wytłaczanie wody z podłoża.
• Racjonalna gospodarka gruntami zmierzająca do redukcji powierzchni zabudowanej, w tym zwłaszcza zasklepiania gleby materiałami typu beton.
• Instalacja wiatrochronów i zielonych barier chroniących przed erozją wietrzną.

Dlaczego musimy chronić gleby?

Nie da się ukryć, że człowiek pierwotny prawdopodobnie lepiej rozumiał rolę, jaką ziemia odgrywa w naszym życiu i rozwoju. Współcześnie wyróżnia się jej funkcje gospodarcze i środowiskowe, ale także kulturowe i społeczne. Nie zapominajmy, że to gleba warunkuje produkcję żywności i biomasy, a ponadto jest największym magazynem węgla oraz innych cennych surowców. W ziemi zachodzą tak kluczowe procesy jak gromadzenie i filtrowanie wody, a także zmiana materii organicznej w nieorganiczną. Bez jej dobrej kondycji zagrożona jest bioróżnorodność oraz życie na naszej planecie.

Według WWF w ciągu ostatnich 150 lat nawet połowa górnych, urodzajnych warstw gleby uległa degradacji. W efekcie nie tylko coraz trudniej będzie znaleźć żyzne obszary, ale zwiększa się ogólne zanieczyszczenie i sedymentacja rzek oraz strumieni, w efekcie czego zagrożone są organizmy wodne. Transformacja lądu jest również częstą przyczyną powodzi, które szkodzą tak dzikim gatunkom, jak i człowiekowi. Według najczarniejszych scenariuszy degradacja gleby spowoduje w przyszłości epidemię głodu, drastyczny wzrost emisji CO₂ do atmosfery oraz masowe migracje ludności. To najlepsze argumenty za aktywną ochroną gleby na całym świecie!

Ekologia.pl (Agata Pavlinec)